Leerlingen doen soms uitdagende uitspraken die provocerend, ongepast, kwetsend, respectloos of beledigend bedoeld zijn, of zo ervaren kunnen worden. Dit soort opmerkingen kunnen raken aan iemands afkomst, religie, geopolitiek, seksuele geaardheid, armoede of uiterlijk. En als de opmerking dan nog eens sarcastisch, provocatief, agressief of intimiderend wordt geuit, vergroot die de druk om te reageren. 

Soms hebben uitdagende uitspraken ook te maken met gevoelige onderwerpen die in de klas of op school aan bod komen, zoals man-vrouwverhoudingen, gender en LGBTQIA+, hoofddoeken en de plaats van religie in de samenleving, vluchtelingencrisis, de evolutieleer versus het scheppingsverhaal, migratie, terrorisme enz.  

Als leerkracht wil je vermijden dat zo’n uitspraken tot discriminatie, polarisering, pesten, racisme, seksisme, homofobie of andere vormen van ongelijkheid leiden.  

Komt de uitspraak totaal onverwacht of kan je het kaderen? 

Een uitdagende uitspraak of thema kan op verschillende momenten in de klas ‘opduiken’. Mogelijke scenario's zijn: 

• Je klas staat op stelten. Er ontstaat plots beroering in de klas na een hevige uitspraak. Het gevaar bestaat dat polarisatie de klas gaat beheersen. Denk bijvoorbeeld aan een gebeurtenis zoals een aanslag.  

• In de leer- en lesplannen komen heikele thema's aan bod, die bij sommige leerlingen sterke reacties oproepen, zoals de Holocaust of de evolutietheorie 

• Als je klasgesprekken of activiteiten plant waarmee je didactisch aan de slag wil gaan omdat je je leerlingen wil laten werken rond controversiële of maatschappelijk relevante onderwerpen. 

In dit artikel focussen we alleen op het eerste scenario. Inzichten en uitleg over 2 laatste waarbij je je aan meer uitdagende uitspraken kan verwachten, vind je terug in de module ‘Trajectmatig aan de slag’.

Wat kan je als leerkracht doen bij een onverwachte uitdagende uitspraak?   

We reageren op onverwachte situaties vaak ofwel vanuit handelingsdrang, ofwel vanuit handelingsverlegenheid.  

• Bij handelingsdrang wil je als leerkracht vooral snel grenzen stellen en het gedrag, denken of de uitspraken van een leerling corrigeren.  

• Bij handelingsverlegenheid probeer je de discussie eerder uit de weg te gaan omdat het te ongemakkelijk of onveilig aanvoelt en/of omdat je je onbekwaam voelt. 

Beide vormen van reageren zijn ‘menselijk’ en hebben hun redenen. Helaas hebben ze zelden het gewenste effect want ze ontnemen leerlingen zinvolle leerkansen. 

Wat kan er fout lopen? 

• Als je niet ingaat op een uitspraak van een leerling, dan krijgen andere leerlingen mogelijk de indruk dat het oké is om bepaalde uitspraken zomaar te doen. Stereotiepe gedachten die leerlingen binnen de klasgroep van elkaar hebben, worden er mogelijk stilzwijgend door bevestigd.  

• Wanneer je als leerkracht enkel vanuit een gezagsargument reageert, ontneem je de klasgroep de ruimte om elkaar vragen te stellen en om in discussie te treden met elkaar.  

In beide gevallen verzwak je als leerkracht het open klasklimaat. 

Sta even stil bij de uitspraak 

Hoe kan je leren dit soort reacties te overstijgen? Hoe kan je meteen, gepast én constructief reageren op uitdagende uitspraken? ‘On the spot’ reageren op een uitdagende uitspraak van een leerling: het blijft een pittige opdracht. Deze 6 tips zetten je verder op weg. 

Tip 1: Maak afspraken en stel regels op  

Als leerkracht werk je een schooljaar lang samen met een groep leerlingen. De kans op een meningsverschil of conflict in de klasgroep of met jou als leerkracht is reëel. Aan de hand van een aantal (schijnbaar eenvoudige) vragen kan je samen met de klasgroep naar gedragen afspraken en gespreksregels toewerken.  

Tip 2: Communiceer verbindend   

Stel je als begeleidende leerkracht open, eerlijk en nieuwsgierig op. Probeer niet in te vullen wat leerlingen denken, maar vraag steeds na of je hen wel goed begrijpt. Ga bewust om met je eigen mening. Zoek de positieve beweegreden achter een uitdagende uitspraak, ook al is dat soms moeilijk. Vat regelmatig het gesprek samen en vraag daarna door. 

Tip 3: Begrens én nodig uit  

Moet je een leerling die een uitdagende uitspraak doet, begrenzen of net uitnodigen voor verder gesprek? Het is beide. Reageren louter en alleen vanuit een gezagspositie (handelingsdrang) blijkt alvast niet werkzaam en zet de leerling niet in ‘leermodus’.  Door het gesprek aan te gaan, zet je de deur op een kier voor nieuwe inzichten. 

Tip 4: Neem een positie in het midden  

Ga niet de discussie aan met een leerling, maar breng de discussie terug naar de klasgroep. Leerlingen leren meer van elkaar. Als leerkracht neem je de rol op van gespreksfacilitator en -moderator, niet als tegenpartij. Neem dus een positie ‘in het midden’ in.   

Tip 5: Structureer, structureer, structureer   

Verzamel voorkennis, peil naar meningen en hun betekenis, inventariseer de meningen en erken emotie. 

Tip 6: Gebruik humor (maar let er ook mee op)  

Humor kan helpen om de spanning van de discussie te halen. Het kan een handig hulpmiddel zijn om bepaalde aspecten te relativeren of om polarisering of stereotypering te ontmijnen.  

Wil je dieper ingaan op deze 6 tips? Heb je zin gekregen om met dit thema  aan de slag te gaan in je klas? DemoKlap module ‘Eerste hulp bij uitdagende uitspraken’ helpt je op weg.  

Heb je meer tijd en wil je meer voorbereid met een uitdagend thema aan de slag? Bekijk dan zeker onze module ‘Trajectmatig aan de slag’.